- تاریخ : ۲۹ام بهمن ۱۳۹۶
- موضوع : دیبا
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، نسخههای خطی هم از حیث تاریخی و هم از منظر علمی حائز اهمیتاند. در اهمیت و ارزش این منابع همین بس که همچنان راهگشای دانشمندان و پژوهشگران هست و گاه نکتهای مذکور در این نسخ، کلید حل سؤالات ذهن بشر امروز. با وجود این، از میان تمامی نسخ خطی کتابت شده، قرآنهای خطی بیش از دیگر منابع حائز اهمیتاند. این امر نه تنها از وجه قدسی بودن قرآن، که از منظر ارزشهای هنری به کار بسته در نسخ نیز محسوب میشود.
از منظر کارشناسان هنری، بیشترین هنر اسلامی در دورههای مختلف در قرآنهای خطی به کار رفته از این نظر چه در خط و چه در تذهیب و سایر هنرهای به کار بسته در متون، میتوان این آثار را سرآمد دیگر نسخ خطی در دورههای مختلف دانست. از سوی دیگر، قرآنهای خطی عموماً به دستور شاهان و امیران کتابت میشده و علاوه بر تمام و کمال بودن از حیث هنری، از منظر تاریخی نیز ارزشمند و قابل مطالعهاند.
کتابخانههای بسیاری در دنیا به ویژه در ایران و خاورمیانه قرانهای خطی نفیس را در خود جای دادهاند، اما یکی از بهترین مکانهایی که این قرآنهای نفیس را میتوان مشاهده کرد، کشور عراق هست، کشور عراق به واسطه حضور عتبات عالیات و حرم ائمه معصومین (ع) بیش از سیار مکانهای دیگر شاهد نگهداری از قرآنهای خطی در طول تاریخ بوده هست، اگرچه در سالهای اخیر به واسطه تحولات سیاسی و درگیریها و جنگهای مختلف این نگرانی همواره وجود داشته هست که این نسخهها از میان برود.
مرتضی کریمینیا، از پژوهشگران حوزه مطالعات قرآنی در یادداشتی به قرآنهای مسروقه حرم علوی که در حراجهای لندن و موزههای آمریکا یافت شده، اشاره کرده هست، تکست این یادداشت به شرح ذیل هست:
«کتابخانۀ حرم علوی (مکتبة الروضة الحیدریة یا الخزانة الغرویة) در نجف اشرف یکی از غنیترین مجموعههای قرآنی و تفسیری را در خود جای داده هست. بیش از ۵۰۰ نسخه از مصاحف قرآن و تفاسیر قرآنی بسیار ارزشمند در این کتابخانه نگهداری می شود که بعضی از آنها، بیش از یک هزار سال پیش بر آستان حرم علوی وقف شدهاند.
موضوع این نوشتار کوتاه، اشاره به بعضی از قطعات قرآنی متعلق به کتابخانهی حرم علوی در نجف اشرف هست که در سالها و دهههای اخیر بر اثر سهلانگاری از این کتابخانه سرقت شده و اکنون با شمارههایی مشخص در بعضی موزههای جهان نگهداری میشوند. این نسخهها به بیش از ده مورد میرسد، اما من در اینجا تنها به سه نمونه آن اشاره میکنم که هر سه را کاتبانی ایرانی طی قرون پنجم و ششم هجری و با سبک کوفی ایرانی کتابت کردهاند.
الف) نسخه ش ۴۴ با شماره ثبت ۴۴/۳/۱ به کتابت و تذهیب محمد الزنجانی در سال ۵۳۱ هجری
تعداد ۸ برگ قرآنی اکنون در موزۀ متروپلیتین به شمارههای ۱۹۹۶٫۲۹۴ و ۱۹۹۶٫۲۳۸ نگهداری میشود و شمارۀ ثبت آنها در موزه نشان میدهد که این ۸ برگ بسیار باارزش در سال ۱۹۹۶ در دو مرحله وارد موزۀ متروپلیتین شدهاند؛ لذا احتمال میرود این برگهها در دهۀ ۱۹۹۰ میلادی و در زمان حاکمیت صدام حسین و حزب بعث عراق از کتابخانۀ حرم (موسوم به مکتبة الروضة الحیدریة یا الخزانة الغرویة) خارج و در زمانی مناسب در یکی از حراجهای غربی از سوی موزۀ فوق الذکر خریداری شدهاند. این برگهها دقیقاً افتادگیهای یک نسخۀ ناقص الطرفین در کتابخانۀ حرم علوی در نجف اشرف را میپوشانند و در تمام ویژگیها به آن شباهت دارند. فیالمثل برگهای در مجموعه موزۀ متروپلیتین، به والله محیط بالکافرین (بقره: ۱۹) ختم میشود، و برگ نخست از نسخۀ نجف، با یکاد البرق یخطف (بقره: ۲۰) آغاز میشود.
تصاویری از این برگهها در موزۀ متروپلیتین را در وبسایت این موزه میتوان مشاهده کرد.
اصل این نسخه که برگهایی از آغاز و انجامش مفقود شده (و از طریقی به موزۀ متروپلیتین راه یافته) هست، اکنون با شمارۀ مسلسل ۴۴ و شماره ثبت ۴۴/۳/۱ در بخش مخطوطات کتابخانۀ حرم امیرالمومنین علیه السلام در نجف اشرف نگهداری میشود. آقای حسین جهاد الحسانی در توصیف کوتاه این نسخه، در کتاب فهرس المصاحف المخطوطة فی خزانة العتبة العلویة المقدسة (ص ۵۲) نوشتهاند: «در شناسنامۀ قدیمی نسخه آمده هست: که صفحات نخستین نسخه حاوی تذهیب و تزویق هست، اما من در نسخۀ حاضر چنین چیزی نمییابم و احتمال میدهم این نقصان به حدود ۳۰ سال قبل بازگردد. همچنین در شناسنامۀ قدیمی این نسخه در کتابخانه چنین آمده هست که سال کتابت نسخه ۵۳۱ هجری هست، اما من چنین تاریخی را در کل نسخه ندیدهام.» این امر نشان میدهد که فهرستنویس قدیم نسخه در دهۀ ۷۰ یا ۸۰ در زمان ورود اطلاعات نسخه، به برگههای آغاز و پایان نسخه دسترسی داشته هست. این برگهها اکنون در موزۀ متروپلیتین نگهداری میشود و در ضمنِ آنها، هم برگههای مذهَّب بسیار زیبای نخستین هست، و هم نام کاتب و سال کتابت نسخه در آنها قید شده هست. من دربارهی این اثر بسیار مهم، مقالهای مفصل نوشتهام که قرار هست در شماره دوم از مجلهی پژوهشهای نسخهشناسی انتشار یابد.
ب) نسخهی ش ۵۷۵ به شماره ثبت ۵۴۸/۳/۷ کتابت در قرن پنجم هجری
این یک نسخه قرآنی کامل هست که در آغاز آن رسالهای کوتاه در علم قرائات کتابت شده و در آغاز هر سورهاش، اطلاعاتی در خصوص تعداد آیات، مکی بودن و مدنی بودن سوره، فضل قرائت سوره و مانند آن آمده هست. نوع کتابت، تذهیب، و سرسورههای آن بسیار خاص هست و تا جایی که میدانم، در سایر نمونههای آن قرون تکرار نشده هست. نسخه فوق را علی بن جمعة الموصلی در سال ۹۱۵ هجری بر حرم علوی وقف کرده هست. در حاشیه ص ۳۵ نوشته شده هست: «وقفنمود علی بن جمعه الموصلی این مصحف شریف را در آستانه امیر المومنین علی ولی الله صل الله علیه و سلم. آمرزیده باد خواننده و نظر کننده در حق این فقیر فاتحه بخوانید. در تاریخ سنة خمس عشر و تسعمائة هجرته النبویه.» کاتب نسخه که قطعا از اهل سنت هست ــ چراکه سوره لیل را سورة الصدیق رضی الله عنه نامیده هست ــ کلماتی خاص مانند “محمد” را که ۴ بار در کل قرآن تکرار شده هست، با هنرمندی خود به صورت متمایز و درستتر از خط اصلی همراه با آرایههایی بصری متمایز کتابت میکند.
بخشی از این نسخه چند دهه قبل از نجف خارج شده و در دههی ۱۹۴۰ میلادی به موزهی متروپلیتین راه یافته هست (در دو شمارۀ ۴۵٫۱۴۰ و ۴۰٫۱۶۴). از جمله دو برگهای که در سورههای فتح و محمد حاوی نام پیامبر اکرم (ص) هست. با مراجعه به نسخهی موجود در حرم علوی، درمییابیم که بین ص ۵۷۳ و ۵۷۴ از این مصحف که حاوی آیات پایانی سوره فتح و آغاز حجرات هست، در نسخه نیست. این بخش مفقوده اکنون به صورت تمام و کمال در موزه متروپلیتین هست. این برگه حاوی نام محمد هست. همچنین برگهی حاوی نام مبارک پیامبر اکرم (ص) در سوره ی محمد نیز در اصل نسخه در نجف نیست. این برگه بین صفحات ۵۶۵ و ۵۶۶ قرار میگیرد. برای رویت دیگر تکههایی مفقوده از میانه و اواخر این نسخه که اکنون در موزهی متروپلیتین نگهداری میشود، نک. سایت موزه در آدرس زیر:
https://metmuseum.org/art/collection/search/449693
https://metmuseum.org/art/collection/search/450575
برگ پایانی موجود در حرم علوی (نجف، ش ۵۷۵) به کتابت زید بن الرضا در ۴۳۲ هجری در طبرستان
برگ پایانی نسخه نجف ۵۷۵ (اکنون در موزه متروپلیتین)
ج) نسخه ش ۳۳۸ با شماره ثبت ۳۹۶/۲/۵ کتابت زید بن الرضا در سال ۴۳۲ هجری در طبرستان
۵۰ سال پیش وقتی جناب استاد سید احمد حسینی اشکوری، فهرستی کوتاه در معرفی بعضی مصاحف و نسخههای حرم علوی را منتشر کردهاند، این نسخه بسیار نفیس به صورت کامل در کتابخانهی حرم علوی بوده هست، چرا که استاد حسینی اشکوری در توصیف بسیار کوتاه خود، به نام کاتب و ترقیم پایان نسخه چنین اشاره کردهاند: «نسخة کتبها وذهَبها: زید بن الرضا بن زید بن علی بن هارون بن الحسین بن محمد بن هارون بن محمد بن القاسم بن الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن أبی طالب سنة ۴۳۲هـ »(أحمد الحسینی، فهرست مخطوطات خزائن الروضة الحیدریة، ص ۱۵، رقم ۳۸۸). این امر نشان میدهد که قرآن فوق الذکر که در سال ۴۳۲ به دست یکی از علویان یا زیدیان طبرستان کتابت شده، در سال ۱۹۷۰ میلادی در خزانهی حرم علوی کامل بوده هست.
اگر اکنون به کتابخانهی حرم علوی سری بزنیم، درمییابیم که مجموعا ۳۰ برگ از ابتدا و انتهای نسخه مفقود هست. نه آرایههای بسیار زیبا و دو لوح آغازین نسخه، و نه بخشهای پایانی نسخه از جمله ترقیم و امضای کاتب در نسخه موجود هست. نسخهی فوق در وضع کنونیاش با آیهی ۹۷ سورهی بقره آغاز میشود و آخرین بخش موجود در آن، آیۀ ششم سورهی منافقون هست.
تمامی این ۳۰ برگ مفقود از نسخۀ بالا، در حراج کریستیز لندن (۲۶ آوریل ۲۰۰۵)، به قیمت ۱۱۷۶۰۰ پوند به فروش رسیده هست. در سایت اینترنتی و نیز در کاتالوگ انتشار یافته از این حراج، به جزییات این ۳۰ برگ اشاره شده هست. نمونهای از تصویر این بخش قرآن، و توضیحات این حراج را میتوان اینجا دید:
در تصویری که حراج یادشده از ترقیم پایانی نسخه در کاتالوگ خود منتشر کرده هست، نام کتابت و سال کتابت عیناً به همان صورت که در بالا ذکر کردیم آمده هست: «کتبه و ذهبه زید بن الرضا بن زید بن علی بن هرون بن الحسین بن [محمد] بن هرون بن محمد بن القاسم بن زید بن الحسن بن علی بن ابی طالب سلم الله علیه و علی ذریته الطاهرین. وفرغ من کتابته ؟ فی شهر رجب سنة اثنین و ثلثین و اربع مائة من هجرة [النبی].»
رقم کاتب نسخه ش ۳۳۸ (زید بن الرضا)، مورخ سال ۴۳۲ هجری که در حراج لندن (کریستیز، ۲۰۰۵) به فروش رفته هست.
از اینجا معلوم میشود که هر یک از این نسخههای قرآنی در دورهای ناقص شده و بخشهایی از آنها به اروپا و آمریکا منتقل شدهاند: قرآن نخست در دوران حکومت صدام حسین، قرآن دوم در دهه ۱۹۴۰ میلادی، و قرآن سوم در سال ۲۰۰۵ میلادی و پس از سرنگونی حکومت بعث در عراق.
انتهای پیام/